Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam – nơi trưng bày tín ngưỡng thờ Mẫu (Ảnh: Thùy Dương)

Tín ngưỡng thờ Mẫu – Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt – được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2016 – là một hiện tượng tín ngưỡng đặc sắc và độc bản trong hệ thống tín ngưỡng dân gian, nơi giao thoa giữa tâm linh bản địa và mỹ cảm văn hóa Đông phương. Không chỉ là sự tôn vinh các nữ thần gắn với bốn miền vũ trụ – Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải và Mẫu Địa – tín ngưỡng này còn hàm chứa triết lý nhân sinh sâu xa về vai trò kiến tạo, bảo hộ và dẫn dắt của người phụ nữ trong cả đời sống thế tục lẫn thế giới tâm linh.

Đại diện UNESCO trao bằng chứng nhận cho Bộ trưởng Bộ VHTTDL Nguyễn Ngọc Thiện (Ảnh: Nguồn Báo điện tử Tổ quốc)

Tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam – không gian lưu giữ ký ức văn hóa và lịch sử phụ nữ Việt qua các thời kỳ – tín ngưỡng thờ Mẫu không hiện diện như một di chỉ tĩnh tại, mà được tái sinh sinh động qua việc phục dựng nghi lễ hầu đồng – trung tâm của thực hành đạo Mẫu. Thông qua ngôn ngữ biểu đạt giàu tính nghệ thuật và tâm linh, nghi lễ này không chỉ truyền tải thông điệp văn hóa mà còn tái hiện một thế giới quan đặc thù, nơi con người giao cảm với thần linh trong sự hòa hợp giữa hình thức biểu diễn và niềm tin thiêng liêng.

Tái hiện nghi lễ hầu đồng giữa không gian bảo tàng (Ảnh: Thùy Dương)

Từ nghi lễ đến di sản: Hầu đồng tỏa sáng trong lòng Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam

Tâm điểm trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu là nghi lễ hầu đồng – một hình thức diễn xướng tâm linh độc đáo, nơi nghệ thuật và tín ngưỡng quyện hòa trong không gian thiêng liêng. Vượt khỏi giới hạn của một nghi lễ tôn giáo thông thường, hầu đồng là một thực hành tâm linh thấm đẫm chiều sâu biểu tượng, nơi các thanh đồng hóa thân thành nhịp cầu nối kết hai thế giới: hữu hình – vô hình.

Khi ứng bóng, thanh đồng “lên đồng”, hóa thân thành các chư vị Thánh Mẫu, Thánh Ông, Thánh Cô… và truyền tải phúc lành, thông điệp tâm linh đến mọi người bằng ngôn ngữ của chầu văn, vũ điệu thiêng, và phục trang rực rỡ mang tính biểu tượng đặc trưng cho từng vị thánh. Mỗi giá hầu là một màn trình hiện thần thánh, nơi sắc màu, âm thanh, động tác và ánh nhìn đều gói chứa triết lý sống, niềm tin, và ký ức văn hóa được truyền đời.

Thanh đồng trong nghi lễ hầu đồng phát lộc thánh cho mọi người (Ảnh tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam)

Hình ảnh thanh đồng trong y phục đỏ thẫm, ánh mắt bừng sáng giữa không gian linh thiêng như chạm tới cõi vô hình – là biểu tượng sống động cho niềm tin bền sâu vào sự hiện hữu và gia trì của Mẫu linh thiêng. Nhịp trống, tiếng phách, âm điệu chầu ngân vang… không chỉ là âm nhạc, mà như nhịp vọng của tâm thức cộng đồng, gọi con người quay về với căn nguyên – nơi lòng thành được khai mở, nơi mọi u mê trần thế được gột rửa bằng ánh sáng của lòng tin và vẻ đẹp.

Phục dựng hình ảnh từng giá hầu tín ngưỡng thờ Mẫu (Ảnh: Thùy Dương)

Đạo Mẫu trong dòng chảy hiện đại tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam

Việc đưa nghi lễ hầu đồng vào không gian bảo tàng không phải là “trưng bày hóa” một tín ngưỡng dân gian, mà là hành động thổi sinh khí vào một di sản sống động, khiến nó tiếp tục lan tỏa trong mạch chảy văn hóa đương đại, được “thở”, được tiếp tục kể chuyện bằng ngôn ngữ của hiện tại. Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam, trong vai trò là thiết chế văn hóa tiên phong, đã trở thành nhịp cầu tinh thần kết nối truyền thống linh thiêng với hơi thở của thời đại, nơi giá trị tâm linh được tiếp cận không chỉ bằng tri thức, mà còn bằng cảm xúc và lòng thành kính.

Tại đây, mỗi nghi lễ hầu đồng không còn khép kín trong không gian phủ điện, mà bừng sáng giữa lòng công chúng, giúp cả người nghiên cứu, nghệ sĩ, du khách quốc tế hay người hành hương cùng có thể chạm đến vẻ đẹp huyền nhiệm của đạo Mẫu – một vẻ đẹp không phô trương hình thức, mà lắng sâu trong mối liên kết giữa con người, cộng đồng và thế giới linh thiêng. Không gian trưng bày và trình diễn tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam không chỉ giúp khách tham quan hiểu rõ hơn về tín ngưỡng thờ Mẫu mà còn khơi dậy niềm tự hào văn hóa dân tộc, đặc biệt trong giới trẻ. Đây là minh chứng rõ nét cho việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể một cách sống động, không đóng khung trong bảo tàng mà hòa nhập vào dòng chảy đời sống hiện đại.

Thông qua những buổi diễn xướng hầu đồng được tổ chức định kỳ, khách tham quan – dù là người trong nước hay du khách quốc tế – đều có cơ hội cảm nhận sự huyền diệu của tín ngưỡng linh thiêng, từ đó có cái nhìn sâu sắc hơn về đời sống tâm linh và nghệ thuật dân gian Việt Nam.

Từ thế hệ sang thế hệ: Trách nhiệm gìn giữ linh hồn di sản

Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ là một biểu hiện tôn giáo – văn hóa đặc sắc của người Việt, mà còn là một di sản sống động do chính cộng đồng sáng tạo, duy trì và chuyển lưu qua nhiều thế hệ. Những nỗ lực phục dựng và trình diễn trong không gian của các thiết chế văn hóa như Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam không đơn thuần là hoạt động bảo tồn hình thức, mà chính là hành vi tiếp sức cho di sản tiếp tục thở, tiếp tục sống, là lời hiệu triệu cộng đồng cùng thức tỉnh, trân quý và đồng hành trong hành trình gìn giữ bản sắc.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự giao thoa mạnh mẽ của các yếu tố văn hóa ngoại sinh, việc giữ vững những thực hành tín ngưỡng bản địa như thờ Mẫu không chỉ là hành động bảo vệ di sản, mà còn là tuyên ngôn bản sắc – một cách để khẳng định cội nguồn tinh thần và chiều sâu văn hóa dân tộc. Những buổi hầu đồng – với âm nhạc, phục trang, nghi thức và nghệ thuật diễn xướng – không chỉ tái hiện không gian tâm linh cổ truyền, mà còn tạo nên cầu nối sống động giữa quá khứ và hiện tại, giữa trí nhớ tập thể và sáng tạo đương đại, giữa đời sống dân gian và nghệ thuật trình diễn.